Sau 12 ngày giao tranh căng thẳng, Tổng thống Donald Trump cùng Thủ tướng Israel Benjamin Netanyahu đã tuyên bố chiến thắng trước chương trình hạt nhân của Iran. Trump khẳng định ba cơ sở hạt nhân của Iran đã bị phá hủy hoàn toàn, trong khi Netanyahu nhấn mạnh Israel đã loại bỏ được mối đe dọa kép tức thì về cả lĩnh vực hạt nhân lẫn tên lửa đạn đạo – những thành tựu mà Cơ quan Năng lượng Nguyên tử Quốc tế (IAEA) không thể đạt được sau gần 20 năm giám sát hoạt động hạt nhân của Iran.
Chuyên gia về phổ biến vũ khí hạt nhân từ Đại học Hebrew Jerusalem và Stanford, Tiến sĩ Or Rabinowitz, nhận định IAEA chỉ có thể cảnh báo chứ không đủ khả năng ngăn chặn một quốc gia muốn chuyển đổi công nghệ và vật liệu từ mục đích dân sự sang quân sự. Bà cho biết IAEA chỉ mạnh mẽ khi có sự hỗ trợ từ các thành viên hội đồng và các quốc gia tham gia. Trước cuộc tấn công quân sự của Israel nhằm vào Iran, IAEA từng báo cáo rằng Iran sở hữu khoảng 408,6 kg uranium làm giàu đến 60%, đủ để chế tạo khoảng chín quả bom nguyên tử. Báo cáo này cũng lên án việc Iran thiếu hợp tác với IAEA khiến Hội đồng quản trị lần đầu tiên trong hai thập kỷ tuyên bố Cộng hòa Hồi giáo vi phạm nghĩa vụ không phổ biến vũ khí.
Tiến sĩ Yoel Guzansky thuộc Viện Nghiên cứu An ninh Quốc gia Tel Aviv nhận xét thất bại này cũng là thất bại chung của Liên Hiệp Quốc khi chứng kiến ngoại trưởng Iran vẫn được tiếp đón tại Hội đồng Nhân quyền LHQ dù nước này vừa phóng hàng trăm tên lửa vào các thành phố Israel. Ông cho rằng hệ thống LHQ cần được cải tổ sâu rộng nhưng so với nhiều cơ quan khác thì IAEA vẫn hoạt động tương đối hiệu quả dù không thể ngăn cản hoàn toàn chương trình hạt nhân của Iran.
Trong suốt hai thập kỷ qua, các cuộc thanh tra và báo cáo giúp Mỹ cùng Israel thu thập thông tin tình báo về chương trình này để chuẩn bị cho chiến dịch quân sự vừa qua. Tuy nhiên Tehran luôn khẳng định mọi hoạt động đều vì mục tiêu hòa bình và phủ nhận ý định phát triển vũ khí nguyên tử.
Ông Alan Mendoza – Giám đốc điều hành Henry Jackson Society – đánh giá vấn đề chính nằm ở việc Iran gian dối suốt 20 năm qua bằng cách bí mật phát triển chương trình mà IAEA không tiếp cận được. Ông nhấn mạnh trách nhiệm lớn hơn thuộc về cộng đồng quốc tế vì đáng ra phải xử lý nghiêm túc sớm hơn bằng biện pháp quân sự hoặc khác để buộc Tehran tuân thủ quy định.
Dù Mỹ – Israel dùng lực lượng quân sự gây tổn thất lớn cho ba địa điểm then chốt trong chương trình hạt nhân của Iran, Tổng giám đốc IAEA Rafael Grossi vẫn kêu gọi giải pháp ngoại giao nhằm tránh nguy cơ phá vỡ hệ thống kiểm soát phổ biến vũ khí nguyên tử toàn cầu kéo dài hơn nửa thế kỷ. Sau cuộc tấn công chính xác hôm thứ Hai tuần trước do Mỹ thực hiện, ông Grossi tiết lộ chưa rõ số uranium làm giàu gần 900 pound đang ở đâu do phía Iran nói đã di chuyển đi nơi an toàn trước đó.
Các chuyên gia nhận xét vai trò chính yếu của các tổ chức quốc tế như IAEA là duy trì đối thoại ngoại giao; họ không có chức năng hay quyền hạn sử dụng biện pháp cưỡng chế hay quân sự nên khó lòng ngăn chặn hoàn toàn những hành vi vi phạm tinh vi như trường hợp của Iran hiện nay.
Cuộc xung đột giữa Mỹ – Israel với chương trình hạt nhân gây tranh cãi lâu nay tại Trung Đông một lần nữa đặt ra câu hỏi về hiệu quả thực chất cũng như giới hạn quyền lực kiểm soát đa phương trên trường quốc tế trong việc xử lý những mối nguy hiểm an ninh cấp thiết mang tính sống còn khu vực và thế giới hiện nay.